Είμαστε τυχεροί στη Θεσσαλονίκη. Δεν χρειάζεται να διασχίσουμε χιλιόμετρα για να βρεθούμε σε ένα αρχαιολογικό χώρο. Τον έχουμε στην καρδιά της πόλης μας, αρκεί να κάνουμε μερικά βήματα πάνω από την Εγνατία στο ύψος της Αριστοτέλους.
Εκεί, ανάμεσα στις πολυώροφες πολυκατοικίες δεσπόζει η Αρχαία Αγορά. Περπατώντας στους διαδρόμους της, χάνεται κανείς στα μέρη όπου, τους τελευταίους 23 αιώνες, χιλιάδες άνθρωποι διαφορετικών φυλών και θρησκειών έζησαν, εργάστηκαν, διασκέδασαν, πόνεσαν, διαδήλωσαν, θρήνησαν.
Σπάνια κατεβαίνουμε όμως στην αγορά, συνήθως ρίχνουμε κλεφτές ματιές από τον δρόμο πηγαίνοντας στους προορισμούς μας. Ακόμα πιο σπάνια, επισκεπτόμαστε το υπόγειο μουσείο της, το οποίο φιλοξενεί τα αποδεικτικά στοιχεία της καθημερινότητας των ανθρώπων που πέρασαν από την πόλη κατά τη διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας της.
Η ανασκαφή και η δημιουργία του μουσείου
Η ιστορία της ανασκαφής και η δημιουργία του αρχαιολογικού χώρου θυμίζει σε πολλά την ιστορία που βίωσε η πόλη πρόσφατα με το μετρό και συνοψίζει όλες τις συνήθεις αγκυλώσεις της ελληνικής πολιτείας: κόντρες μεταξύ πολιτικών και αρχαιολόγων, μπερδεμένα ιδιοκτησιακά καθεστώτα και αντικρουόμενα συμφέροντα.
Τις λεπτομέρειες της ιστορίας αυτής διηγήθηκαν από τον χώρο εκδηλώσεων του μουσείου της αγοράς ο ομότιμος καθηγητής Αρχαιολογίας του ΑΠΘ Γιώργος Βελένης και η διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκη Πολυξένη Βελένη στη διάλεξη που πραγματοποιήθηκε χθες το απόγευμα.
Η αρχαία αγορά ήρθε στο φως το 1962 όταν ξεκίνησαν οι εργασίες για τη δημιουργία Δικαστικού Μεγάρου στο σημείο, όπως είχε προβλεφθεί από το σχέδιο Εμπράρ.
Από τότε ξεκίνησε μια μεγάλη διαμάχη ανάμεσα στο κράτος που επιθυμούσε την ανέγερση του Μεγάρου και τους αρχαιολόγους που επέμεναν στη συνέχιση των ανασκαφών και την ανάδειξη του εξαιρετικής σημασίας ευρήματος.
Η μάχη λήγει μια και καλή όταν το 1967 ο έφορος αρχαιοτήτων Μακεδονίας, Φώτης Πέτσας, αναστυλώνει μέσα σε μια ημέρα τον μοναδικό από τους 200 κίονες της αγοράς που βρέθηκε, κάθεται μπροστά του και φωνάζει προς τον οδηγό του εκσκαφέα που βρισκόταν απέναντι του: αν προχωρήσεις, θα ρίξεις μαζί με τον κίονα και εμένα.
Η Αρχαία Αγορά είχε σωθεί. Βεβαίως την τελική της μορφή η πόλη την οφείλει εν πολλοίς στην ομάδα των αρχιτεκτόνων και αρχαιολόγων που εργάστηκαν για το μνημείο, με προεξάρχοντες τους Γιώργο και Πολυξένη Βελένη.
Ο καθηγητής αρχιτεκτονικής Βελένης κατάφερε να αντικρούσει σχέδια που ήθελαν τις στοές της αγοράς να χρησιμοποιηθούν για αποθήκες ή και μέρος τη αγοράς να μετατραπεί σε πάρκινγκ.
Οι χρήσεις της αγοράς
Από τις μελέτες και τα ευρήματα των ανασκαφών, αποκαλύφθηκε πως ο χώρος χρησιμοποιούνταν από το δεύτερο μισό του 3ου αιώνα π.Χ. μέχρι και το 1917 περίπου, την χρονιά της μεγάλης πυρκαγιάς.
Στην αρχή, στο σημείο υπήρχαν εργαστήρια πηλού, εξ ου και βρέθηκαν οι λάκκοι εξόρυξης. Η αρχαία αγορά χτίστηκε τον 2ο αιώμα μΧ και εκεί βρίσκονταν το διώροφο κτήριο που στέγαζε το διοικητικό κέντρο της πόλης και ένα αμφιθέατρο περίπου 400 θέσεων. Στα χρόνια του Θεοδοσίου, τον 5ο αιώνα μΧ έχασε την αίγλη της, και ξεκίνησε να λειτουργεί πάλι ως εργαστήριο εξόρυξης. Το 1492 ο χώρος στέγασε τη συνοικία των ισπανοεβραίων που ήρθαν στην πόλη και οι οποίοι δημιούργησαν εκεί τη συνοικία Ρογκός, που καταστράφηκε τελέιως από την πυρκαγιά του 1917.
Υπάρχουν ενδείξεις ότι στον χώρο της αγοράς υπήρξε κάποια στιγμή μοναστήρι, έχουν πραγματοποιηθεί διαμαρτυρίες ενώ έχει φιλοξενηθεί μέχρι και τσίρκο.
Κατά τη διάρκεια της κατοχής, τα γερμανικά στρατεύματα ανάγκασαν Πολωνούς αιχμαλώτους να αρχίσουν να σκάβουν την αγορά με στόχο την εύρεση αρχαίων. Μάλιστα, οι Πολωνοί βρήκαν το άγαλμα της κυράς της Θεσσαλονίκης, το οποίο σκόπευαν να στείλουν στο εξωτερικό ώστε να διακοσμήσει την έπαυλη του Χίτλερ, κάτι που τελικά δεν έγινε ποτέ.
Η Εγνατία Οδός
Αξιοσημείωτο είναι πως στην αρχαία αγορά βρέθηκε νομισματοκοπείο των αρχαίων χρόνων ενώ κατά τη διάρκεια των ανασκαφών ήταν η πρώτη φορά που ανακαλύφθηκαν ψήγματα της Εγνατίας Οδού. Οι αρχαιολόγοι της ανασκαφής ήξεραν από το 1994 ότι η Εγνατία Οδός ήταν στο σημείο αυτό 5,4 μέτρα κάτω από το ύψος του σημερινού δρόμου.
«Το είπαμε στους εργολάβους, στους πάντες ότι θα έβρισκαν την Εγνατία στο ύψος των 5 μέτρων στις ανασκαφές για το μετρό» δηλώνει η κ. Βελένη, διευθύντρια του αρχαιολογικού μουσείου στη Voria.gr - κανείς όμως δεν άκουσε τους αρχαιολόγους και η τελική χάραξη του μετρό έγινε σαν να μην ήξερε κανείς τι επρόκειτο να συμβεί, με τα γνωστά αποτελέσματα...
Το Μουσείο της Αρχαίας Αγοράς
Το μουσείο της Αρχαίας Αγοράς ολοκληρώθηκε το 2009, είκοσι χρόνια μετά την έναρξη της δεύτερης φάσης των ανασκαφών.
Τα εκατοντάδες χιλιάδες ευρήματα της αγοράς ήταν πολλά αλλά δεν ήταν ούτε τόσο εντυπωσιακά ούτε τόσο σπάνια, αναφέρει η κ. Βελένη στην ομιλία της.
Για αυτόν τον λόγο, το υπόγειο μουσείο που κατεγέρθηκε δίνει βαρύτητα στο «ξύπνημα» της μνήμης και φωτίζει με τη βοήθεια των ευρημάτων την ιστορία του χώρου, τις διαφορετικές χρήσεις που είχε και παράλληλα με αυτές παρουσιάζει την ιστορία της Θεσσαλονίκης.
Η ξενάγηση στο μουσείο ξεκινάει με το πιο πρόσφατο ιστορικό γεγονός, την πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης, έπειτα προχωράει στο απώτερο παρελθόν και καταλήγει πάλι στην πυρκαγιά του 1917, στην οποία εμμέσως χρωστάει και την ύπαρξη του.
Το άγνωστο μουσείο και ο αποκομμένος από την πόλη αρχαιολογικός χώρος
Το Μουσείο της Αρχαίας Αγοράς, το οποίο μάλιστα διέκοψε τη λειτουργία του για κάποιο διάστημα, είναι κατά βάση άγνωστο στους Θεσσαλονικείς. Αντίστοιχα, σπάνιες είναι οι επισκέψεις των κατοίκων της πόλης στον ίδιο τον χώρο της Αρχαίας Αγοράς.
Και τα δύο σημεία παραμένουν εδώ και χρόνια αποκομμένα από τη ζωή της πόλης, παρότι βρίσκονται στο κέντρο αυτής.
«Το μουσείο είναι τελείως άγνωστο στη Θεσσαλονίκη. Δεν το ξέρουν οι Θεσσαλονικείς. Και νομίζω ότι τέτοιου τύπου εκδηλώσεις όπως η σημερινή και πολλές άλλες που προγραμματίζει η εφορία αρχαιοτήτων θα βοηθήσουν πάρα πολύ στο να γνωστοποιηθεί. Γιατί εδώ πραγματικά είναι η καρδιά της Θεσσαλονίκης και μπορείς να κάνεις τα πάντα, από διαλέξεις, συνέδρια, θεατρικές παραστάσεις, κονσέρτα, μέχρι ό,τι μπορεί να φανταστεί κανείς» υποστηρίζει η κ. Βελένη, μιλώντας στη Voria.gr.
«Άλλωστε έτσι σχεδιάστηκε αυτός ο χώρος από εμάς. Το όραμα μας ήταν να είναι ένας χώρος πολύ ζωντανός και ενταγμένος στην καθημερινότητα της πόλης. Πιστεύω ότι θα γίνει αυτό από εδώ και πέρα. Θέλει πολλή δουλειά, αλλά πιστεύω ότι ο κόσμος θα το αγκαλιάσει, από την εμπειρία μου έχω καταλάβει ότι ο κόσμος αγκαλιάζει τα ποιοτικά πράγματα» συμπληρώνει η ίδια.
«Έχουμε ένα κομψοτέχνημα εδώ. Το οδοιπορικό ενός επισκέπτη πρέπει να ξεκινάει εδώ, όπου είναι η καρδιά της πόλης» δηλώνει ο Ιωάννης Κανονίδης, προϊστάμενος εφορίας αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους και αναπληρωτής προϊστάμενος εφορίας αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης.
Η διοργάνωση μιας ποικιλίας δράσεων στον χώρο της Αγοράς αλλά και η ύπαρξη κόσμου αποτελούν το κλειδί για να ζωντανέψει ο χώρος, προσθέτει ο ίδιος, επισημαίνοντας ότι η εφορία κινείται προς αυτή την κατεύθυνση.
