Ήταν ένα κοινωνικό φαινόμενο που έμεινε στη σκιά, παρά τις μεγάλες διαστάσεις που πήρε ειδικά κατά τα μετεμφυλιακά χρόνια. Οι ψυχοκόρες, θεσμός που κυριάρχησε στην καθημαγμένη ελληνική κοινωνία τόσο μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο όσο και μετά τον ελληνικό εμφύλιο, έχοντας όμως κάνει την πρώτη του εμφάνιση μετά την καταστροφή της Σμύρνης, ήταν ένα θέμα καλά κρυμμένο κάτω από το χαλί. Μια τηλεοπτική σειρά το φέρνει σήμερα στην επιφάνεια και μάλιστα με μια απίστευτη συνάφεια με το τώρα, όπως λέει στη Voria.gr η μία εκ των δύο σεναριογράφων των Ψυχοκορών του ΑΝΤ1, η θεατρική συγγραφέας, σεναριογράφος και μεταφράστριααπό τη Θεσσαλονίκη, Πένυ Φυλακτάκη.
Κορίτσια από 6 έως 14 χρονών, ορφανά ή από οικογένειες που δεν μπορούσαν να τα συντηρήσουν, έπιαναν δουλειά σε ευκατάστατα σπίτια κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα χωρίς μισθό και χωρίς κανένα δικαίωμα κληρονομιάς, με μόνη προσδοκία να τα προικίσουν ή να τα μορφώσουν, κάτι που τις περισσότερες φορές δεν συνέβαινε. Αντίθετα, στην πλειονότητά τους αντιμετώπιζαν καταπιεστικές και κακοποιητικές συμπεριφορές, οικονομική, σωματική, ακόμα και σεξουαλική εκμετάλλευση. Τα στοιχεία θέλουν τον αριθμό τους να φτάνει τις δεκάδες χιλιάδες και να αφορά κορίτσια που είτε έφταναν στη Θεσσαλονίκη από περιοχές της Θράκης και της ανατολικής Μακεδονίας είτε στην Αθήνα κυρίως από τα νησιά και την Πελοπόννησο. Στη συγκεκριμένη σειρά οι κοπέλες φεύγουν από την Κρυοπηγή Ροδόπης και διασκορπίζονται στην Αθήνα και στην Τρίπολη.
Ο σκληρός αυτός θεσμός, που βρήκε τη θέση του στο εθιμικό δίκαιο της εποχής, άρχισε να φθίνει με την εμφάνιση των πρώτων εργασιακών δικαιωμάτων στα μέσα της δεκαετίας του ’50.
Η έρευνα και οι μαρτυρίες
Η Πένυ Φυλακτάκη χρειάστηκε ενάμιση χρόνο έρευνας σε αρθρογραφία της εποχής, διατριβές, μαρτυρίες και ό,τι άλλο μπορούσε να τη βοηθήσει προκειμένου να διαμορφώσει μια πλήρη εικόνα για τις ψυχοκόρες, προτού αρχίσει να γράφει το σενάριο. Η ιδέα έπεσε στο τραπέζι σε μια συνάντηση των ανθρώπων της παραγωγής της Feelgood ως ένα υποφωτισμένο κοινωνικό πρόβλημα του παρελθόντος και η Πένυ Φυλακτάκη άρχισε τον αγώνα δρόμου.
«Ήθελα να δω αν η ελληνική καλλιτεχνική παραγωγή είχε ασχοληθεί με το θέμα. Διαπίστωσα έτσι πως με εξαίρεση την ‘’Αγγέλα’’ του Γιώργου Σεβαστίκογλου και το ‘’Προξενιό της Άννας’’ του Παντελή Βούλγαρη, οι αναφορές ήταν περιορισμένες. Οι δε ψυχοκόρες που βλέπαμε στις ελληνικές ταινίες, παρουσιάζονταν ως έμμισθες υπηρέτριες από το χωριό και μάλιστα προσεγγίζονταν με μια πιο χαριτωμένη διάθεση» λέει.
Οι οικογένειες που έψαχναν για ψυχοκόρες ήταν είτε άκληρες είτε είχαν χάσει ένα παιδί και ήθελαν θεωρητικά να ξαναβρούν τη ζεστασιά της ψυχής τους ή να προσφέρουν την ψυχή τους σε ένα παιδί που δεν ήταν δικό τους, αλλά θα το μεγάλωναν ως τέτοιο. Θεωρείτο δε η ύψιστη κοινωνική προσφορά να παίρνει κανείς ένα ορφανό στο σπίτι και να του προσφέρει ένα οικογενειακό περιβάλλον, ήταν το απόλυτο ψυχικό, όπως εξηγεί η Πένυ Φυλακτάκη.
«Είναι στόχος της τέχνης να προφητεύει ή να υπενθυμίζει. Δυστυχώς στην Ελλάδα δεν θέλουμε να ακουμπάμε τα οικεία κακά, του τώρα, οπότε εμπνευστήκαμε μια σειρά που να εστιάζει στο παρελθόν. Ακόμα κι έτσι όμως είναι τόσο αλληγορική της σημερινής πραγματικότητας, αλλά και συναφής», λέει η Πένυ Φυλακτάκη, αναφερόμενη στο κίνημα του MeToo, στην καταπίεση των αδυνάμων, αλλά και στο μοτίβο της πόλωσης και του διχασμού.
Οι σοκαριστικές περιγραφές και η ηθική της εποχής
«Από την έρευνα που έγινε οι συμπεριφορές που υφίσταντο οι ψυχοκόρες υπήρξαν κατά περιπτώσεις τόσο σοκαριστικές, που περιοριστήκαμε στο να προβάλουμε τις πιο… παρουσιάσιμες», εξηγεί η σεναριογράφος, που μαζί με τον έτερο σεναριογράφο της σειράς, Βαγγέλη Νάση, προσπάθησαν να παρακολουθήσουν την ψυχολογική ροή των χαρακτήρων στις αλλαγές τις εποχής και τις διαφορετικές κοινωνικές συνθήκες, που ήταν άκρως διαφωτιστική. «Για παράδειγμα ο κακός της εποχής μπορεί και να μην είναι στην ουσία του κακός, αλλά συμπεριφέρεται με βάση την ηθική της εποχής, που μετατρέπει μια ψυχοκόρη σε αντικείμενο», εξηγεί η Πένυ Φυλακτάκη, υπογραμμίζοντας πως τα κορίτσια αυτά δεν είχαν καν αστυνομική ταυτότητα, οπότε το αν ζούσαν ή αν πέθαναν δεν το μάθαινε τελικά κανείς και αυτή η πιθανή ατιμωρησία κινητοποιούσε τη διάθεση εξουσίας στους θύτες. Το δε εντυπωσιακό από την επαφή της σεναριογράφου με γυναίκες που ήταν ψυχοκόρες και βρίσκονται σήμερα εν ζωή, είναι, όπως λέει, ότι συμπεριφέρονταν σαν να είχε συμβεί σε άλλες, δικαιολογώντας μάλιστα κάποιες φορές τις καταπιεστικές συμπεριφορές με επιχειρήματα του τύπου «ε, ήταν άλλες οι εποχές, όλοι έδερναν» ή «έφαγα ψωμί από την οικογένεια».
Η Πένυ Φυλακτάκη μετρά φέτος 22 χρόνια θεατρικής πορείας και έχει δει τα έργα της, που ξεπερνούν τα 20, να παίζονται από την Οξφόρδη μέχρι τη Νέα Υόρκη, διδάσκει θεατρική και δημιουργική γραφή και είναι δραστήρια και στο μέτωπο της μετάφρασης.