Σπαράγματα από σημαντικές αρχαιότητες ενσωματωμένες σε νεότερα κτήρια ως... αρχιτεκτονικά «λάφυρα», αναδεικνύουν τη χιλιόχρονη ιστορία του Αγίου Όρους και αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες της κατοίκησης της χερσονήσου του Άθω στη διαχρονία.
Μια ενεπίγραφη αναθηματική στήλη που χρονολογείται από τον 1ο π.Χ. ως τον 1ο μ.Χ. αιώνα βρίσκεται στην τράπεζα της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας, ένα θωράκιο του 11ου αιώνα από λευκό μάρμαρο στον εξωνάρθηκα της Μονής Ιβήρων, αρχαία αγάλματα -που πιθανόν προέρχονται από το Ιερό του Άμμωνα Δία στην Καλλιθέα Χαλκιδικής- έχουν βρεθεί στη Μονή Παντελήμονα, εντυπωσιακοί κίονες που ήρθαν, σύμφωνα με την παράδοση, από τη Ρώμη με εντολή του Θεοδόσιου Α΄ στολίζουν τη Μονή Βατοπεδίου και ρωμαϊκοί σαρκοφάγοι περίτεχνα σκαλισμένες υπάρχουν σε πολλές άλλες μονές.
Πάνω από 90 τέτοια αρχιτεκτονικά μέλη και γλυπτά, που χρονολογούνται από την αρχαϊκή εποχή ως τα υστεροβυζαντινά χρόνια εντόπισε και μελέτησε ο αρχαιολόγος, Μάρκος Πηλαβάκης - «αριθμός μικρός σε σχέση με το σύνολο που υπάρχει», όπως λέει στη Voria -, και η εισήγησή του με θέμα «Η επανάχρηση αρχιτεκτονικών μελών και γλυπτών σε κτήρια του Αγίου Όρους», παρουσιάστηκε στο πρόσφατο 7ο Διεθνές Επιστημονικό Εργαστήριο της Αγιορετικής Εστίας.
Σύμφωνα με τον κ. Πηλαβάκη, αναφορές για επιγραφές και κινητές αρχαιότητες που ήταν σε επανάχρηση στο Άγιον Όρος υπάρχουν από περιηγητές και ερευνητές ήδη από τον 18ο αιώνα, ενώ εξηγώντας τη χρήση αυτών των «σπολίων» (σ.σ. σπόλια, έτσι ονομάζονται τα υλικά που αφαιρούνται από παλαιότερα κτίσματα προκειμένου να επαναχρησιμοποιηθούν, κυρίως κίονες, κιονόκρανα και άλλα μαρμάρινα στοιχεία), λέει πως δεν υπάρχει ένας λόγος ή μόνο μία χρήση τους.
«Σε πολλές περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικά υλικά. Δεδομένου ότι η ανεύρεση πρώτων υλών ήταν στο Άγιον Όρος δύσκολη, όπως λ.χ. του μαρμάρου, γινόταν χρήση παλιότερων υλικών, τα οποία μεταφέρονταν εκεί με καράβια από μετόχια και εξαρτήματα των μονών ή από αρχαίες πόλεις της αθωνικής χερσονήσου. Μια άλλη χρήση τους είναι καθαρά διακοσμητική. Ντύνουν δηλαδή τμήματα των μοναστηριών, προκειμένου να τα διακοσμήσουν ή ακόμη η χρήση αυτών των αρχιτεκτονικών μελών και γλυπτών μπορεί να εξυπηρετεί συμβολικούς ή ιδεολογικούς σκοπούς», αναφέρει στη Voria και προσθέτει: «υπάρχει επιπλέον και μια ανάγκη των μοναστηριών να προβάλλουν το παρελθόν τους με τη λάμψη και την πλούσια ιστορία του».
Αρχαίοι κίονες έχουν βρεθεί σε δεύτερη χρήση στη νότια πτέρυγα της Μονής Δοχειαρίου, η σαρκοφάγος «του Γερμανού» βρίσκεται στο δοχειό (χώρος αποθήκευσης τροφίμων και κυρίως λαδιού) της Μονής Βατοπεδίου, μία άλλη εντυπωσιακή σαρκοφάγος στον ίδιο χώρο της Μονής Σταυρονικήτα και μία τρίτη που χρονολογείται στα αυτοκρατορικά χρόνια στο δοχειό της Μονής Εσφιγμένου, ενώ ο πύργος του παραθαλάσσιου οχυρού συγκροτήματος της Μονής Αγίου Παύλου φέρει τμήμα υστερορωμαϊκής ενεπίγραφης μαρμάρινης σαρκοφάγου, η οποία επαναχρησιμοποιήθηκε ως ανώφλι στη βόρεια πλευρά του. Ένας κίονας του 11ου αιώνα είναι σε δεύτερη χρήση στον πάνω όροφο της βόρειας πρόσοψης του κωδωνοστάσιου της Μονής Βατοπεδίου και ένα ενεπίγραφο επιτύμβιο ανάγλυφο της ύστερης αρχαιότητας είναι εντοιχισμένο στο υπέρυθρο της κύριας εισόδου της τράπεζας στη Μονή Παντοκράτορος.
Ο αριθμός των σπολίων είναι πολύ μεγάλος και απαντώνται σε αρκετές μονές.
Τα προχριστιανικά σπόλια προέρχονται από κτίσματα αρχαίων πόλεων, όπως η Ολοφυξός ή οι Ακρόθωοι, στην ευρύτερη περιοχή των μονών και από μετόχια των μοναστικών ιδρυμάτων σε περιοχές εκτός του Άθωνα.
Όσες από τις αρχαιότητες δεν έχουν μεταγενέστερη χρήση, δεν κοσμούν δηλαδή κάποιο τμήμα του μοναστηριού ή δεν εξυπηρετούν κάποια αρχιτεκτονική ανάγκη, φυλάσσονται στα σκευοφυλάκια και τυγχάνουν ιδιαίτερης φροντίδας από τους μοναχούς.
Από τα πιο ενδιαφέροντα είναι μια ενεπίγραφη αναθηματική στήλη που χρονολογείται από τον 1ο π.Χ. ως τον 1ο μ.Χ. αιώνα, που βρίσκεται στην τράπεζα της Μονής Μεγίστης Λαύρα και είναι άγνωστης προέλευσης, χωρίς να αποκλείεται η πιθανότητα να προέρχεται από την περιοχή. Οι διαστάσεις της είναι 0,80μ. Χ 0,50μ. και στο εσωτερικό της απεικονίζεται ένα αφτί εντός πλαισίου, ενώ η στήλη ενσωματώνεται στο μέσον παράστασης του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Πάνω από το αφτί υπάρχει εγχάρακτη επιγραφή, όπου διακρίνονται ΑΡΤΕΜΙΔΙ ΑΓΡΟΤΕΡΑ / ΝΕΒΡΙΣ ΕΠΙΤΑΓΗΝ / ΑΝΕΘΗΚΕΝ και πιθανόν αποτελούσε αφιέρωμα κάποιας Νεβρίδος στη θεά Άρτεμη, για την οποία η παράδοση θέλει να λατρεύονταν στο Άγιον Όρος.
Η θεά Άρτεμις λατρευόταν ως θεά της παρθενική αγνότητας, αλλά και ως κουροτρόφος, κατείχε δηλαδή το ρόλο του κηδεμόνα και του αγωγού των εφήβων. Η συγκεκριμένη αντίθεση της παρθενίας και της μητρότητας χαρακτηρίζει την αρχαία θεά, η οποία σύμφωνα με την έρευνα συσχετίζεται με την Παναγία. Σχετικά με το αφτί που εντοπίζεται και σε άλλα αντίστοιχα ανάγλυφα, έχει διατυπωθεί η άποψη ότι συχνά ταυτίζεται με το αφτί του θεού, στην περίπτωση μας της Άρτεμης, ο οποίος κατέχει την ιδιότητα του επήκοου, και όχι με δώρο των ασθενών μετά από ίαση.
Λαμβάνοντας υπόψη το νέο περιβάλλον που εντοιχίζεται το ανάγλυφο, θα μπορούσε, σύμφωνα με μελετητές να γίνει η σύνδεση με το αφτί της Παναγίας ως πύλης μέσα από την οποία εισέρχεται ο Λόγος του Θεού. Πρόκειται για μια ιδέα η οποία προέρχεται από τη διδασκαλία του Εφραίμ του Σύρου (4ος αι.) και το μεταγενέστερο αρμένικο απόκρυφο Ευαγγέλιο της Παιδικής ηλικίας.
Στη Μονή Παντελεήμονος υπάρχουν αρχαία αγάλματα, επιγραφές, τριποδίσκοι από αγγεία, μια μεγάλη γκάμα από αρχαιότητες που πιθανόν προέρχονται από το Ιερό του Άμμωνα Δία, το οποίο έχει ανασκαφεί στην Καλλιθέα Χαλκιδικής. Σύμφωνα με την ανασκαφική έρευνα, το ιερό του αιγυπτιακής προέλευσης θεού, Άμμωνα Δία, ιδρύθηκε στο τέλος του 5ου π.Χ. αιώνα και αργότερα -κατά τον 4ο π.Χ. αιώνα- δίπλα στον βωμό ανεγέρθηκε ναός δωρικού ρυθμού τη στέγη του οποίου κοσμούσαν πήλινες κεραμώσεις, ανάγλυφες και έγχρωμες.
Όσον αφορά τα βυζαντινά σπόλια, αυτά προέρχονται, από πρωιμότερα χριστιανικά μνημεία της αθωνικής χερσονήσου, από μετόχια μονών ή από σημαντικές πόλεις και μνημεία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Για παράδειγμα, όπως έχει προκύψει από την έρευνα, τον 15ο αιώνα εγκαταλείφθηκε μετόχι της Μονής Αγίου Παύλου στη Λήμνο και μεγάλο μέρος των οικοδομικών υλικών μεταφέρθηκαν στο μοναστήρι του Αγίου Όρους.
Στη Μονή Ιβήρων και συγκεκριμένα στο εξωνάρθηκα του καθολικού διακρίνεται ένα μαρμάρινο θωράκιο του 11ου αιώνα, από λευκό μάρμαρο στο κέντρο του οποίου υπάρχει ένας σταυρός τύπου Μάλτας (ο σταυρός με τις 8 ακίδες και 4 προς το κέντρο που συμβολίζουν τις τέσσερις αρετές: σοφία, δικαιοσύνη, θάρρος, μετριοφροσύνη). Το θωράκιο ίσως προέρχεται από κάποιο παλαιότερο κτίσμα του μοναστηριού, ενώ ο σταυρός αυτού του τύπου υπάρχει και σε παράσταση στην Παναγία Χαλκέων της Θεσσαλονίκης.
Επίσης στον κυρίως ναό του καθολικού της Μονής Βατοπεδίου υπάρχουν κίονες της πρωτοβυζαντινής περιόδου, που φέρεται να ήρθαν από τη Ρώμη μετά από εντολή του Μεγάλου Θεοδοσίου-υπάρχει μια παράδοση που λέει πως η μονή ιδρύθηκε τον 4ο αιώνα από τον Θεοδόσιο Α΄(Μεγάλος Θεοδόσιος), όταν ο γιος του, Αρκάδιος, ναυάγησε σε μια απόκρημνη ακτή και σώθηκε από θαύμα.
* Οι φωτογραφίες που δεν φέρουν λεζάντες παραχωρήθηκαν από τον κ. Μάρκο Πηλαβάκη