Η Θεσσαλονίκη προχθές, στις 15 Μαρτίου, μέτρησε συνολικά 81 μαύρα χρόνια, μέτρησε πάνω από 29.500 ημέρες από όταν αναχώρησε από τον παλιό Σιδηροδρομικό Σταθμό ο πρώτος συρμός γεμάτος Έλληνες Εβραίους με προορισμό τα στρατόπεδα εξόντωσης, στο Άουσβιτς-Μπιρκενάου.
Στις 15 Μαρτίου 1943 έφυγε το πρώτο τρένο με 2.800 άτομα μέσα σε 30 βαγόνια. Το ταξίδι ήταν πενθήμερο υπό άθλιες συνθήκες και πολλοί πέθαναν ήδη στον δρόμο. Ακολούθησαν ακόμα 18.
Στη Θεσσαλονίκη κυριαρχεί ο πόνος της απώλειας γιατί χάνεται το 96% της κοινότητας, όμως, υπάρχει ένας μικρός -δυστυχώς- αριθμός ανθρώπων που κατάφεραν να σωθούν. Αυτοί είναι είτε όσοι μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα αλλά τους πρόλαβε ο χρόνος (λόγω των καταναγκαστικών εργασιών στις οποίες υπεβλήθησαν) και έτσι γλυτώνουν αλλά είναι και κάποιοι άλλοι, λίγοι, που κατάφεραν έστω και την τελευταία στιγμή να διαφύγουν από τα γκέτο και να σωθούν.
Όπως λέει στη Voria.gr η επίκουρη καθηγήτρια Σύγχρονης Ιστορίας στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ, Μαρία Καβάλα, ο διωγμός των Εβραίων στην πόλη ξεκίνησε επίσημα με την άφιξη, τον Φεβρουάριο του 1943, των Ντίτερ Βισλιτσένι και Αλόις Μπρούνερ, των SS και ταυτόχρονα άρχισε και η εφαρμογή των φυλετικών μέτρων.
Τα φυλετικά μέτρα και η απώλεια του δικαιώματος του πολίτη
Όπως και σε άλλες πόλεις της Ευρώπης έτσι και στη Θεσσαλονίκη, ξεκίνησαν στις αρχές του 1943 να εφαρμόζονται τα φυλετικά μέτρα. «Μπορεί η Κατοχή στη Θεσσαλονίκη να είχε ξεκινήσει από τον Απρίλιο του 1941 αλλά δεν είχαν εφαρμοστεί τα συγκεκριμένα μέτρα. Στη ναζιστική Γερμανία είχαν ισχύσει από το 1935, δημιουργώντας κύματα μετανάστευσης», είπε.
Έτσι, όλοι οι Εβραίοι στη Θεσσαλονίκη άνω των 5 ετών υποχρεώθηκαν να φορέσουν, σε συγκεκριμένες μάλιστα διαστάσεις, το κίτρινο αστέρι για να διακρίνονται, το λεγόμενο άστρο του Δαβίδ και να το ζωγραφίσουν στα μαγαζιά τους. Απαγορεύτηκε η συμμετοχή σε σωματεία, οργανισμούς δημοσίου δικαίου ή συνδέσμους όπως και η υποστήριξή τους από τους συγκεκριμένους, τους απαγορεύτηκε η χρήση του τηλεφώνου και των δημόσιων μέσων συγκοινωνίας και τα παιδιά τους δεν μπορούσαν να πηγαίνουν στα ίδια σχολεία μαζί με τα άλλα.
«Όταν η "Madre d’ Israel" (Μητέρα του Ισραήλ) μετατράπηκε σε "πόλη φαντασμάτων"»
Όσοι Έλληνες Εβραίοι δεν κατοικούσαν σε συνοικισμούς, τους οποίους όρισαν οι αρχές, έπρεπε να εγκαταλείψουν τις εστίες τους έως τις 25 Φεβρουαρίου και να μετακινηθούν σε συγκεκριμένα γκέτο. «Η μετακίνηση έγινε μέσα σε τέσσερις μέρες και προβλεπόταν τουλάχιστον πέντε άνθρωποι να μένουν σε ένα δωμάτιο», ανέφερε η κ. Καβάλα. Στη Θεσσαλονίκη ορίστηκαν τρία γκέτο: ένα στα ανατολικά, στη συνοικία των Εξοχών με όρια δυτικά της λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας, νότια της 25ης Μαρτίου, βόρεια της Ευζώνων και ανατολικά μέχρι τον συνοικισμό της Καλαμαριάς, όπου έπρεπε να συγκεντρωθούν όλοι οι Εβραίοι από τα ανατολικά, ένα στο κέντρο, με όρια την οδό Εγνατία στα δυτικά, την πλατεία της Παναγίας Χαλκέων στα νότια, την οδό προς το Διοικητήριο ανατολικά και την οδό Λαγκαδά βόρεια, για όσους έμεναν στο κέντρο και το τρίτο στα δυτικά, στον οικισμό Βαρώνου Χιρς, απέναντι από τον παλιό σιδηροδρομικό σταθμό, στο Ρεζί Βαρδάρ και περιχώρων, που ήταν φτωχικές εβραϊκές συνοικίες. Αυτοί ήταν και οι άνθρωποι που εκτοπίστηκαν πρώτοι, στο μαύρο βαγόνι της 15ης Μαρτίου 1943.
Ο συνοικισμός Βαρώνου Χιρς αποτέλεσε και γενικά διαμετακομιστικό στρατόπεδο για τη μεταφορά τους στους τόπους του θανάτου.
Όσοι κατάφεραν να γλυτώσουν
Όμως, υπήρξαν λίγοι Εβραίοι, που βλέποντας πως τα πράγματα ολοένα και σοβάρευαν, πήραν την απόφαση να δραπετεύσουν μέσα από το γκέτο και να φύγουν την τελευταία στιγμή. Στη Θεσσαλονίκη έγιναν γνωστές περίπου 80 περιπτώσεις ανθρώπων που κατάφεραν να γλυτώσουν αρχικά.
Ορισμένοι είχαν έρθει σε επαφή με συνδέσμους της Αντίστασης και έτσι διέφυγαν στο βουνό και είναι οι πρώτοι που επέστρεψαν μετά την Απελευθέρωση. ΕΑΜικές οργανώσεις είχαν ήδη επέμβει για την αποτροπή των συλλήψεων και φυδάσευσαν όσους μπορούσαν, με ιδιαίτερη βοήθεια στη φάση αυτή από τον Μωρίς Αρδίττι, Θεσσαλονικιό Εβραίο, καθηγητή Φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο της Λιόν. Άλλοι κατάφεραν μέσω της Αντίστασης να περάσουν απέναντι στις τουρκικές αρχές και να φύγουν στην Παλαιστίνη, όπου είτε εγκαταστάθηκαν, αποφεύγοντας έτσι την τραγική μοίρα άλλων ομοθρήσκων τους, είτε πολέμησαν στις τάξεις του ελληνικού Βασιλικού Εκστρατευτικού Σώματος.
Το μεγαλύτερο ποσοστό έφυγε στην Αθήνα γιατί ώς τον Σεπτέμβριο του 1943 υπήρχε ιταλική κατοχή και οι συνθήκες ήταν λίγο πιο βατές και πιο ασφαλείς, αφού δεν είχαν εφαρμοστεί φυλετικά μέτρα, κάποιοι, όμως, προδόθηκαν και στάλθηκαν εν τέλει στο Άουσβιτς με τις αποστολές από την Αθήνα. Οι περισσότεροι που κατάφεραν να σωθούν είχαν φτιάξει πλαστές ταυτότητες είτε κρύβονται σε οικογένειες Χριστιανών, οι οποίες στην πλειονότητά τους έκρυβαν κυρίως παιδιά, αλλά πολλές φορές και ολόκληρες οικογένειες. Είχε γίνει, μάλιστα, και μία προσπάθεια τα παιδιά αυτά να υιοθετηθούν από χριστιανικές οικογένειες για να χαθεί το επίθετο και έτσι να σωθούν. Οι άνθρωποι που ανέλαβαν να τους κρύψουν και να τους συντηρήσουν μοιράστηκαν μαζί τους τις πενιχρές τους προμήθειες, ενώ διέτρεχαν θανάσιμο κίνδυνο αν ανακαλύπτονταν από τις γερμανικές αρχές.
Άνθρωποι, που ήταν στον χώρο των επιχειρήσεων, κατάφεραν, μέσω γνωστών και συνεργατών τους, να γλυτώσουν, ενώ υπήρξαν οικογένειες που σώθηκαν διότι όλο το κατοχικό διάστημα κρυβόταν σε χριστιανικό σπίτι στο κέντρο της Θεσσαλονίκης. Η κ. Καβάλα αναφέρει μία οικογένεια, η οποία νοίκιασε ένα καΐκι που τους μετέφερε σε χωριό του Πηλίου και από εκεί διασώθηκε.
Μία ιστορία απόδρασης γίνεται γνωστή και μέσα από το βιβλίο «Ημερολόγιο Κατοχής-1446 μέρες αγωνίας του Βενιαμίν Χαΐμ Καπόν», του Γιάννη Καρατζόγλου, το οποίο προλόγισε η Μαρία Καβάλα. Ο Βενιαμίν Καπόν αφηγείται τι γινόταν στο γκέτο και πώς πήραν την απόφαση να φύγουν. «Στην τραπεζαρία κάθεται ο κ. Γεωργαντάς (χημικός του Κράτους) Χριστιανός φίλος του θείου μου μετά μεγάλης λύπης ακούων την υπερδυσάρεστον είδησιν και συμβουλεύων εμάς παντί σθένει να επιχειρήσωμεν να αποδράσωμεν εις Αθήνας όπου οι Ιταλοί προστατεύουν τους Εβραίους από την Γερμανικήν θηριωδίαν. Εμείς το θεωρούμε αδύνατο. Διεξάγεται μακρά συζήτησις επ' αυτού. Επιτέλους ξημερώνει. Έρχεται η φίλη της εξαδέλφης μου και μας λέγει ότι η πρώτη αποστολή ήδη ανεχώρησε. [...] Το αποφασίσαμε! Με κάθε μέσον να φύγωμε! Αλλά δεν είναι τόσο εύκολο. Η φυγή πρέπει να γίνη με την βοήθεια Χριστιανών οδηγών, οι οποίοι ζητούν υπέρογκα ποσά. Οι πρώτοι προταθέντες να μας φυγαδεύσουν πήραν την προκαταβολή και έφυγαν. Άλλοι δεν ικανοποιούν την εμπιστοσύνη. Άλλα μέσα δεν μας φαίνονται πολύ ασφαλή. Και έτσι όλο ετοιμαζόμαστε να φύγωμε και όλο γυρίζωμεν πίσω..», αναφέρεται σε εδάφιο του βιβλίου.
Ορισμένοι Έλληνες Εβραίοι είχαν ήδη φύγει από την πόλη μετά τα γεγονότα του Μαύρου Σαββάτου της 11ης Ιουλίου του 1942 όταν, σύμφωνα με τις διαταγές των γερμανικών δυνάμεων Κατοχής στη Θεσσαλονίκη, περίπου 9.000 Εβραίοι άνδρες συγκεντρώθηκαν στην πλατεία Ελευθερίας της πόλης, προκειμένου να καταγραφούν για να σταλούν σε καταναγκαστικά έργα.
Στη Θεσσαλονίκη τα φυλετικά μέτρα τέθηκαν σε ισχύ για ένα μικρό χρονικό διάστημα, από τον Φεβρουάριο μέχρι και τον Ιούνιο περίπου. Οι περισσότεροι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης εκτοπίστηκαν ανάμεσα στις 15 Μαρτίου 1943 και τις αρχές Ιουνίου, αν και το τελευταίο φορτίο ανθρώπων έφυγε στις αρχές Αυγούστου. Οι πιο πολλοί προορίζονταν για το Άουσβιτς-Μπιρκενάου. Μέχρι τον Μάιο του 1943 είχαν αναχωρήσει 43.300 άνθρωποι από τη Θεσσαλονίκη σύμφωνα με τα αντίγραφα των εκδοθέντων εισιτηρίων. «Οι ομάδες των Εβραίων μεταφέρονταν στο Άουσβιτς με "εκδρομικές ταρίφες", όπως σημειωνόταν στα έγγραφα», σημείωσε η κ. Καβάλα. Συνολικά 52.185 άνθρωποι από τη γερμανική Κατοχή της Βόρειας Ελλάδας θανατώθηκαν στα στρατόπεδα του Άουσβιτς-Μπιρκενάου.
*Οι πληροφορίες αντλήθηκαν από συζήτηση με την κ. Καβάλα αλλά και από το βιβλίο της με τίτλο «Η καταστροφή των Εβραίων της Ελλάδας (1941-1944)»
Οι φωτογραφίες είναι από τη σελίδα Παλιές φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης/Facebook