Ήταν ένα ήσυχο, αυγουστιάτικο απόγευμα Σαββάτου στη Θεσσαλονίκη του 1917 όταν πύρινες γλώσσες άρχισαν να πηδούν πάνω από τα χαμηλά ξύλινα σπίτια του κέντρου της πόλης.
Άνθρωποι τρομαγμένοι αρχίζουν να τρέχουν στη Βενιζέλου φωνάζοντας «προσοχή»!. Η Θεσσαλονίκη είχε πάρει φωτιά!
Ο Βαρδάρης που φυσούσε αδιάκοπα στάθηκε ο μεγαλύτερος σύμμαχος για τις φλόγες που θέριεψαν άμεσα. Μέσα σε 32 ώρες η πυρκαγιά που ξεκίνησε από τη βορειοδυτική άκρη της πόλης κατέστρεψε 120 από τα 300 εκτάρια του σημαντικότερου μέρους του ιστορικού κέντρου.
Η 18η Αυγούστου καταγράφηκε στη συλλογική συνείδηση των Θεσσαλονικέων ως η θλιβερή ημέρα της μεγάλης πυρκαγιάς, που «έκλεψε» από την πόλη κάποια από τα μνημεία της και αλλοίωσε ανεπιστρεπτί την εικόνα της.
Η πυρκαγιά ωστόσο φρόντισε αφού έκλεψε κάτι, να χαρίσει και κάτι στην πόλη. Και αυτό το κάτι ήταν ένα μεγάλο δώρο που ακούει στα ονόματα μιας dream team με προεξάρχοντα τον Γάλλο αρχιτέκτονα, Ερνέστ Εμπράρ, που ανέλαβε τον ανασχεδιασμό της πόλης.
Η ομάδα απαρτιζόταν από αρχιτέκτονες, πολιτικούς μηχανικούς και επαγγελματίες διαφόρων ειδικοτήτων, Έλληνες αλλά κυρίως άλλων εθνικοτήτων, που βρισκόταν στη Θεσσαλονίκη μαζί με τα συμμαχικά στρατεύματα της Entente που ήταν τότε στην πόλη.
«Η δημιουργία του νέου σχεδίου της πόλης ξεκίνησε δέκα ημέρες περίπου μετά τη φωτιά και ολοκληρώθηκε τον Ιούνιο του 1918. Η ομάδα αυτή έκανε θαύματα» δήλωσε στη Voria.gr η Αλέκα Καραδήμου-Γερόλυμπου, ομότιμη Καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής του Α.Π.Θ., με αφορμή τη χθεσινή εκδήλωση «Η πυρκαγιά του 1917 και ο ανασχεδιασμός της Θεσσαλονίκης» που πραγματοποιήθηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Θεσσαλονίκης.
Σύμφωνα με την κ. Γερόλυμπου το σχέδιο Εμπράρ είχε τρία επίπεδα, ένα που αφορούσε το καμένο κομμάτι της πόλης, το 80% του οποίου υλοποιήθηκε, ένα που αφορούσε το υπόλοιπο ιστορικό κέντρο και ένα τελευταίο που συμπεριελάμβανε τον σχεδιασμό ολόκληρης της Θεσσαλονίκης.
Το σχέδιο Εμπράρ έφερε στη Θεσσαλονίκη καινοτομίες, που κανείς δεν φανταζόταν εκείνη την εποχή στην πόλη, όπως οι κανονισμοί περί του ύψους των νέων πολυκατοικιών, την επιβολή του μπετόν, τη χάραξη νεών δρόμων με βάση την έλευση του αυτοκινήτου μέχρι και την εισαγωγή των ασανσέρ.
«Ήταν ένα σχέδιο λεπτομερέστατο έτοιμο για εφαρμογή» αναφέρει η κ. Γερόλυμπου σε μια πόλη που τότε, όπως επισημαίνει, δεν υπήρχαν καν οι οδοί Τσιμισκή, Κασσάνδρου και Ολύμπου.
«Το σχέδιο του Εμπράρ εφαρμόστηκε σε μεγάλο βαθμό με αποτέλεσμα τον ριζικό εκσυγχρονισμό της Θεσσαλονίκης» υποστηρίζει στη Voria.gr ο Νίκος Καλογήρου, καθηγητής και πρόεδρος του τμήματος Αρχιτεκτόνων του Α.Π.Θ.
Το σχέδιο του Γάλλου αρχιτέκτονα και της ομάδας του χάρισε στην πόλη την Πλατεία Αριστοτέλους, ανέδειξε μνημεία της με παρεμβάσεις στον περιβάλλοντα χώρο τους, πρόσφερε το πρώτο σχέδιο που υπάρχει για την πανεπιστημιούπολη ενώ προέβλεπε ήδη από τότε τη δημιουργία μετρό στον άξονα της οδού Εγνατίας.
Βεβαίως, όλα όσα προέβλεπε το σχέδιο δεν υλοποιήθηκαν άμεσα, όπως γίνεται τις περισσότερες φορές, με αντίστοιχα σχέδια. Χαρακτηριστικό είναι, όπως αναφέρει η κ. Γερόλυμπου, ότι ο τελευταίος δρόμος που διάνοιχτηκε εφαρμόζοντας το σχέδιο Εμπράρ ήταν η οδός Ιασωνίδου, η οποία διανοίχτηκε μόλις μετά τον μεγάλο σεισμό της Θεσσαλονίκης το 1978.
Πολιτική βούληση
Βασικό στοιχείο που βοήθησε στην εφαρμογή μεγάλου μέρους του νέου φιλόδοξου σχεδίου της πόλης ήταν η ισχυρή πολιτική βούληση που υπήρχε τότε από τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου και τον Ελευθέριο Βενιζέλο, όπως τονίζει ο κ. Καλογήρου.
Κατά τον ίδιο, το σημαντικό είναι ότι τότε σε μια δύσκολη, πολεμική περίοδο υπήρξε ένας προγραμματισμός μακρόπνοος. «Σήμερα ίσως δεν έχουμε την ευκαιρία να ανασχεδιάσουμε την πόλη, μπορούμε όμως να σκεφτούμε βελτιωτικές παρεμβάσεις» επισημαίνει.
Η νέα ευκαιρία
Την ευκαιρία που τότε προσέφερε στην πόλη μια μεγάλη καταστροφή, όπως η πυρκαγιά, ίσως την προσφέρει τώρα η οικονομική κρίση.
Τώρα πλέον που δεν υπάρχει πίεση για τη δημιουργία νέων κατοικιών, πρέπει η πόλη να εκμεταλλευτεί το ήδη υπάρχον οικιστικό της απόθεμα και να αξιοποιήσει το γεγονός ότι έχει ένα κέντρο ζωντανό, σχολιάζει ο καθηγητής Καλογήρου.
Κατά τον ίδιο, η πόλη πρέπει να ξαναδεί κάποια σημεία του κέντρου της. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η οδός Εγνατία, που ενώ στο σχέδιο Εμπράρ ήταν ο βασικός άξονας της πόλης, πλέον σε πολλά σημεία της είναι παρηκμασμένη. Ακόμα, παρεμβάσεις θα μπορούσαν να γίνουν στο κομμάτι της βόλτας στην παλιά παραλία, στο κομμάτι της ανάδειξης των χώρων γύρω από τα μνημεία αλλά και της ανάδειξης του μοναδικού αρχιτεκτονικού στιλ της πόλης, του εκλεκτικισμού. Επίσης, σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα και καθηγητή, θα μπορούσαν επίσης να γίνουν παρεμβάσεις σε μέτωπα νεότερων πολυκατοικιών αλλά και να ανακαινισθούν και να εκσυγχρονιστούν κάποια κτήρια ώστε να μπορούν να φιλοξενούν νέες χρήσεις και να κρατηθούν τόσο οι έμποροι όσο και τα επαγγελματικά γραφεία στο κέντρο της Θεσσαλονίκης.
Χάθηκε μια μεγάλη ευκαιρία για την πόλη με την πυρκαγιά το 1917; «Όχι» απαντάει ευθαρσώς η κ. Γερόλυμπου.
Μετά την πυρκαγιά του 1917 ξημέρωσε μια νέα ημέρα για τη Θεσσαλονίκη. Αρκεί τώρα να εξετάσουμε, 100 χρόνια μετά, ποιες ευκαιρίες κρύβει για την πόλη μας η σημερινή κρίση.