«Μας συνδέουν οι στιγμές της προσωπικής και συλλογικής μας ιστορίας. Δεν ήταν πόλεμος. Ήταν ένοπλοι και απέναντι άοπλοι. Ήταν σύγκρουση ηθικής τάξεως. Το Πολυτεχνείο το έκανε μια γενιά, που ρίσκαρε, αγωνίστηκε για τα ιδανικά της». Η φωνή του έσπασε, ένας κόμπος ανέβηκε και πριν τον πνίξει, πήρε ανάσα και συνέχισε. Ο Λευτέρης Μαλαξιανάκης μίλησε για την κατάληψη του Πολυτεχνείου Θεσσαλονίκης το βράδυ της 16ης Νοεμβρίου 1973 και στάθηκε στο μέλλον εκείνης της γενιάς. «Αναρωτιόμαστε στη μεταπολίτευση τι έγινε αυτή η γενιά και το πνεύμα της. Σίγουρα αυτή η γενιά δεν κυβέρνησε. Κάποιοι έγιναν υπουργοί, αλλά σε ένα πλαίσιο που έβαλαν άλλοι. Κυβέρνησαν οι προηγούμενοι και οι επόμενοι, επίγονοι της πολιτικής ολιγαρχίας. Είναι άδικο να αποδοθεί σε εκείνο το κίνημα η σημερινή κατάσταση, είμαι περήφανος που συμμετείχα στην εξέγερση», είπε καταχειροκροτούμενος. Μίλησε για το πολιτικό μήνυμα της κατάληψης, αλλά δεν είπε κουβέντα για το ξύλο και τα βασανιστήρια που υπέστη στο σκοτεινό υπόγειο της οδού Βαλαωρίτου, -«έφαγε το ξύλο της αρκούδας», είπαν οι σύντροφοί του, ψυθιριστά για να μην ακούσει-, ως πρωτεργάτης εκείνης της κατάληψης.
Η συνάντηση που έγινε την περασμένη Τρίτη στο Αμφιθέατρο της Πολυτεχνικής Σχολής Α.Π.Θ. οργανώθηκε από μέλη της τότε συντονιστικής επιτροπής και ήταν μια εκδήλωση μνήμης και αποτίμησης για τα 50 χρόνια της ιστορικής κατάληψης. Κι ήρθαν από όλη την Ελλάδα φοιτητές, 70άρηδες σήμερα, που εκείνο το βράδυ ήταν μέσα στο Πολυτεχνείο και φώναζαν «Ψωμί-Παιδεία-Ελευθερία». Ένα σύνθημα με το οποίο πορεύτηκαν στο διάβα της ζωής τους και για εκείνους παραμένει διαχρονικά επίκαιρο.
Το Πολυτεχνείο Θεσσαλονίκης καταλήφθηκε το απόγευμα της Παρασκευής 16 Νοεμβρίου 1973 και η ιδέα ξεκίνησε από μια ομάδα 50 φοιτητών που βρέθηκαν νωρίτερα στο κυλικείο της Σχολής. Σύντομα το νέο διαδόθηκε σε όλες τις Σχολές, φοιτητές από τα αμφιθέατρα και τις αίθουσες βγήκαν και πήγαν τρέχοντας στο Πολυτεχνείο. O Λάκης ένας όμορφος σπουδαστής από τον Ευκλείδη και οι φίλοι του, γνωστοί ραδιοπειρατές της πόλης, μετέφεραν τα μηχανήματά τους για τη λειτουργία ραδιοφωνικού σταθμού και ο λέκτορας -τότε- του τμήματος Αρχιτεκτόνων, Μανόλης Τζεκάκης έφερε από το εργαστήριό του καλώδια και ηχεία. Ο καθηγητής Δημήτρης Φατούρος, αργότερα πρύτανης του Α.Π.Θ., που έφυγε από τη ζωή το 2020, έδωσε στους φοτητές τα κλειδιά του γραφείο του και στον πολύγραφό του τυπώνονταν προκηρύξεις και τρικάκια, που έφευγαν για τα γραμματοκιβώτια των γύρω πολυκατοικιών και τα στέκια της νεολαίας. Παράτολμοι φοιτητές έκρυβαν στις πλεκτές ζακέτες και στα μπουφάν τους τις προκηρύξεις με το αντιδικτατορικό περιεχόμενο και τις έριχναν στις εισόδους των διαμερισμάτων. Ήταν τέτοιο το πάθος τους που έφτασαν ως το Φάληρο και την περιοχή της Αγίας Τριάδας, ως τη Δελφών και πάλι πίσω για να γεμίσουν τις τσέπες.
Η εκφωνήτρια με το γαλάζιο πουκάμισο της εργατιάς και τη στιβαρή φωνή
Η Κλεοπάτρα Παπαγεωργίου μια τριτοετής φοιτήτρια του τμήματος Αρχιτεκτονικής από την Αθήνα, στάθηκε μπροστά στο μικρόφωνο. «Ένα, δύο, τρία, σας μιλά το ελεύθερο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης». Η πρώτη εκπομπή στους 1450 χιλιόκυκλους μόλις ξεκίνησε. Πρώτο τραγούδι το «Πάλης Ξεκίνημα» του Μίκη Θεοδωράκη, που έγινε το αγαπημένο της «πασιονάρια», -όπως αποκαλούσαν την Κλεοπάτρα οι συμφοιτητές της-, αλλά και του σταθμού.
Ακούστε το ηχητικό απόσπασμα του ραδιοφωνικού σταθμού:
«Ήταν ένα κρύο βράδυ εκείνο της Παρασκευής 16 Νοεμβρίου 1973. Είχαμε οργή για τη Χούντα και πάθος για αυτό που κάναμε. Ήμασταν πολλοί και πιστεύαμε στον αγώνα μας, είχαμε φοβερή αυτοοργάνωση. Ήταν μια αυθόρμητη κίνηση που σε λίγες ώρες πήρε μορφή χιονοστιβάδας», λέει στη Voria, η Κλεοπάτρα Παπαγεωργίου που βρέθηκε αυτές μέρες ξανά στη Θεσσαλονίκη για να δει παλιούς συναγωνιστές και φίλους.
Τη συναντήσαμε στο κυλικείο της Πολυτεχνικής Σχολής, εκεί όπου άρχισαν όλα. Το βράδυ της Παρασκευής πέρασε με μουσική, συνθήματα, αθρόα προσέλευση φοιτητών, το ξημέρωμα του Σαββάτου όμως ήταν ακόμη πιο μαύρο κι από το σκοτάδι που απλωνόταν στην πόλη.
Ο πρύτανης του πανεπιστημίου, Ευάγγελος Σδράκας, ένας σκληρός καθηγητής Θεολογίας, έφτασε στη Σχολή, έχοντας δίπλα του τον νομάρχη Νικόλαο Κούρναβο και τον εισαγγελέα Πλημμελειοδικών, Στυλιανό Παπαδέλλη. Δύο τανκς στόχευαν με τις κάννες τους την είσοδο, πάνοπλοι στρατιώτες παρατάχθηκαν στα σκαλοπάτια κι ένας αξιωματικός του στρατού καλούσε τους φοιτητές να βγουν από το κτήριο, διαβεβαιώνοντας πως δεν θα τους πειράξουν. Οι διαπραγματεύσεις έληξαν με την αποχώρηση των φοιτητών, αλλά η δέσμευση των αρχών πως οι νέες και οι νέοι θα φύγουν ήσυχα και δεν θα συλληφθούν, διαψεύστηκαν.
«Ο σεβάσμιος θεολόγος πρύτανης, ο αδέκαστος εισαγγελέας, ο έντιμος αστυνομικός διευθυντής, όλα δηλαδή τα ανδρείκελα της δικτατορίας, βιάζονταν: ούτε κουβέντα να βγούμε το πρωί.(…). Παραδοθήκαμε», θυμόταν χρόνια μετά ο αείμνηστος δημοσιογράφος, Κλέαρχος Τσαουσίδης, ο οποίος ήταν ενεργό μέλος της κατάληψης, βοηθώντας στο γραφείο τύπου και στον ραδιοφωνικό σταθμό.
Η Κλεοπάτρα Παπαγεωργίου εκφώνησε το τελευταίο μήνυμα πριν ο σταθμός σιγήσει για πάντα:
«Σας μιλάμε από το ραδιοφωνικό σταθμό του Ελεύθερου Πανεπιστήμιου της Θεσσαλονίκης. Αν ο στρατός μας χτυπήσει, αν πέσει έστω και ένας πυροβολισμός, κανείς δεν μπορεί να είναι ανεύθυνος γι’ αυτό.
Είμαστε κυκλωμένοι από το στρατό. Αυτή τη στιγμή βρισκόμαστε σε διαπραγματεύσεις.
Απευθύνουμε στον ελληνικό λαό και σε ολόκληρο τον ελεύθερο κόσμο έκκληση να πάρει θέση
Ζητάμε από τους στρατιώτες να καταλάβουν ότι είμαστε αδέρφια, ότι ο εχθρός μας είναι ένας και ότι είναι κοινός. Δεν θέλουμε να βγούμε πριν ξημερώσει. Δεν θέλουμε να βγούμε όσο είναι σκοτάδι.
Κάνουμε έκκληση στον ελεύθερο κόσμο. Ζητάμε να πάρετε θέση! Ζητάμε να πάρετε θέση!
Ζητάμε από τους στρατιώτες να μην υπακούσουν σε καμιά διαταγή για πυροβολισμό!
Ζητάμε από τους γονιούς μας, τους καθηγητές μας, απ’ όλους τους πολίτες να πάρουν θέση!»
Σε λίγο η ίδια φωνή της φοιτήτριας ακούγεται να λέει: «Μην κλείνεις είναι η τελευταία στιγμή, ο λαός θέλει να
ακούσει. Μην κλείνεις...». Η εκπομπή διακόπτεται.
Τριάντα πέντε φοιτητές συνελήφθησαν κατά την έξοδό τους, ανάμεσά τους και πέντε κοπέλες. Η Κλεοπάτρα Παπαγεωργίου ήταν μία από αυτές.
«Μας μετέφεραν στη Βαλαωρίτου, όπου για 20 μέρες μας υπέβαλαν σε εξευτελισμούς και βασανιστήρια. Μετά μας μετέφεραν στο Μεταγωγών... κι εκεί τα ίδια», λέει, αλλά αποφεύγει να αναφερθεί με λεπτομέρειες σε όσα υπέστη. Η μνήμη δεν τα διέγραψε, αλλά η ανάμνηση δεν στέκεται σε αυτά, προτιμά να αναδύει τον «ωραίο αγώνα που σημάδεψε τη ζωή μας».
Παραμονές Χριστουγέννων η «πασιονάρια» αφέθηκε ελεύθερη και επέστρεψε στο σπίτι της στην οδό Ναπολέοντος Ζέρβα. Τελείωσε το τμήμα Αρχιτεκτόνων, έζησε περίπου 15 χρόνια στη Θεσσαλονίκη, όπου εργάστηκε ως αρχιτέκτονας και επέστρεψε στη γενέθλια πόλη της, την Αθήνα.
Αλλά δεν ξέχασε και δεν μετάνιωσε για τίποτα από όλα όσα έκανε. «Το μήνυμα του Πολυτεχνείου είναι επίκαιρο και πάντα θα είναι ενεργό για τους ανθρώπους της πάλης και του αγώνα».
«Ψιτ, έλα εδώ βρε Ρία...»
«Αυτή είναι η γνωστή Ρία», είπε ένας χωροφύλακας κι ένας άλλος, με βαθμό τη φώναξε. «Ψιτ, έλα δω βρε Ρία, που θέλεις να κάνεις και την αντιπρόεδρο στο Σύλλογο Πελοποννησίων». Η Ρία Καλφακάκου, ήρθε από την Καλαμάτα και σπούδαζε στο 2ο έτος του Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών. Ήταν από τους εμπνευστές της κατάληψης και από τους πρώτους που μπήκαν στο Πολυτεχνείο. «Ήταν μια πρωτοβουλία, την οποία πήραμε 50 άτομα στο κυλικείο και ως το βράδυ είχαμε γίνει 3.000. Μπαίναμε στο γραφείο ενός καθηγητή που μας έδωσε τα κλειδιά και χρησιμοποιούσαμε το τηλέφωνό του για να μιλήσουμε την Αθήνα και να μάθουμε νέα από εκεί. Στις 3 το πρωί όταν ήρθαν ο πρύτανης, ο εισαγγελέας, στρατιώτες, τανκς και χωροφύλακες, αποφασίσαμε να βγούμε συντεταγμένα και να φύγουμε για τα σπίτια μας. Είχαν πει πως δεν θα μας πειράξουν. Όπως κατέβαινα τις σκάλες, με φώναξαν, «Ψιτ, έλα δω βρε Ρία, που θέλεις να κάνεις και την αντιπρόεδρο στο Σύλλογο Πελοποννησίων». Κατάλαβα....», λέει στη Voria η Ρία Καλφακάκου, που από το υπόγειο του Πολυτεχνείου, βρέθηκε σε εκείνο της Βαλαωρίτου, με μια κίτρινη λάμπα να ρίχνει λίγο φως κι ένα παράθυρο να βλέπει στα μπουντρούμια του διαδρόμου.
«Φάγαμε ξύλο πολύ, μπουνιές κλωτσιές, σφαλιάρες, αλλά η χειρότερη στιγμή, χειρότερη ακόμη και από τον ξυλοδαρμό ήταν η αγωνία όταν άνοιγε η πόρτα του κελιού, μην φωνάξουν το όνομά μας. Γιατί δεν ξέραμε τι θα συναντήσουμε επάνω, στην ανάκριση. Αυτό ήταν για μένα ένα συναίσθημα φρικτό, αυτή η αγωνία για το όνομα», προσθέτει, ενώ για την κατάληψη επισημαίνει πως «πιστεύαμε ότι μπορούμε να ανατρέψουμε τη Δικτατορία. Βλέπαμε πως αν υπάρξει μια μικρή ρωγμή, το ανθρώπινο ποτάμι θα έρθει σαν χείμαρρος και θα τα σαρώσει όλα».
Η Ρία Καλφακάκου έμεινε 20 μέρες στο κρατητήριο της Βαλαωρίτου και άλλες 10 στις φυλακές Διαβατών. Όταν αποφυλακίστηκε επέστρεψε στο φοιτητικό της διαμέρισμα στην οδό -παράξενα παιχνίδια που παίζει η ζωή!!!- Στρατηγού Αθανάσιου Χρυσοχόου.
Όταν γύρισε στο πανεπιστήμιο, η ίδια και οι άλλοι συμφοιτητές της που ήταν στην κατάληψη, έγιναν δεκτοί με σεβασμό, ως άτομα που υπέστησαν διώξεις για τους αγώνες τους ενάντια στη Χούντα των Συνταγματαρχών.
Η Ρία Καλφακάκου εκλέχθηκε πρώτη πρόεδρος του Φοιτητικού Συλλόγου Πολιτικών Μηχανικών Α.Π.Θ. την περίοδο 1976-1977 και ήταν μέλος στο Δ.Σ. της ΕΦΕΕ -η μοναδική γυναίκα- με πρόεδρο τον Στέφανο Τζουμάκα.
«Καθένας από μας ακολούθησε μια διαφορετική διαδρομή, επαγγελματική, προσωπική, πολιτική. Όλους όμως μας ενώνει και μας κάνει να νιώθουμε υπερήφανοι το ότι ήμασταν εκείνο το βράδυ, εκεί», μας λέει.
Από το ρεπορτάζ στην κατάληψη κι από εκεί στο Γεντί Κουλέ
Ο δημοσιογράφος Χρίστος Ζαφείρης βρέθηκε στην κατάληψη του Πολυτεχνείου με αυτή του την ιδιότητα. Αν και είχε απολυθεί από την εφημερίδα «Θεσσαλονίκη» κάλυπτε θέματα για το φοιτητικό κίνημα -και από προσωπικό ενδιαφέρον ως πρώην φοιτητής της Φιλοσοφικής Σχολής- και τα έστελνε σε έντυπα του εξωτερικού.
«Μπήκα το απόγευμα της Παρασκευής, 16 Νοέμβρη, όταν άρχισε η κατάληψη στο κτήριο των Αρχιτεκτόνων κι από την αρχή με συνεπήρε ο ενθουσιασμός. Βοηθούσα στο κομμάτι της επικοινωνίας, έγραφα συνθήματα σε λάστιχο και τα πετούσαμε στους δρόμους», αναφέρει στη Voria, ο Χρίστος Ζαφείρης.
Στο Πολυτεχνείο ήταν και άλλοι δημοσιογράφοι, ο Δημήτρης Καϊσης (Το Βήμα) και ο αείμνηστος Κλέαρχος Τσαουσίδης που συνελήφθησαν μαζί με τους φοιτητές, ο Φώτης Σιούμπουρας (Απογευματινή), ο Νίκος Βολωνάκης και ο Ξενοφών Μαυραγάνης (Μακεδονία) που βοηθούσαν σημαντικά, με τα δίκτυα πληροφόρησης και την προσωπική συμμετοχή, στην κατάληψη.
Σύμφωνα με τον κ. Ζαφείρη, σε αντίθεση με την παλλαϊκή μορφή που πήρε η εξέγερση του Πολυτεχνείου στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη η λαϊκή συσπείρωση δεν επιτεύχθηκε. Κι αυτό για δύο λόγους.
«Ο βασικός λόγος ήταν το χωροταξικό. Το Πολυτεχνείου ήταν τότε μακριά από το κέντρο της πόλης. Στο ίδιο σημείο όπου βρίσκεται και σήμερα, αλλά δεν υπήρχαν άλλα κτήρια γύρω-γύρω, ούτε δρόμος, δεν υπήρχε καν φωτισμός. Ήταν ερημική η περιοχή, δεν περνούσε κανείς, ούτε άνθρωπος, ούτε αυτοκίνητο», λέει και συνεχίζει: «ο δεύτερος λόγος ήταν πως ομάδες "εθνικόφρονων" και εγκάθετων φοιτητών του καθεστώτος, μαζί με φοιτητές της Στρατιωτικής Σχολής Σωμάτων και μέλη της παλιάς ΕΚΟΦ, εμπόδιζαν τους φοιτητές να μπουν στην κατάληψη και πετούσαν πέτρες σπάζοντας τα τζάμια της Σχολής».
«Λίγο πριν τα μεσάνυχτα πήγα στο σπίτι μου για κάποια επείγουσα οικογενειακή υπόθεση. Επειδή θα ξαναγύριζα, άφησα στον Κλέαρχο Τσαουσίδη, ένα στρατιωτικό τζάκετ, το οποίο είχα φέρει από τον στρατό, το είχα βάψει καρυδί κι ήταν ταυτισμένο μαζί μου. Δεν τόλμησα να επιστρέψω, όταν τα τανκς και ο στρατός είχαν περικυκλώσει το κτήριο. Μετά την επέμβαση το αναγνωρίσιμο τζάκετ, μεταξύ άλλων, θα ήταν πειστήριο της συμμετοχής μου, γι’ αυτό και κρυβόμουν επί μέρες. Φεύγοντας, κατά την εκκένωση του κτηρίου, ο Κλέαρχος το πήρε μαζί του στην τσάντα του. Στην έξοδο τον συνέλαβαν, τον βασάνισαν κι έμεινε κρατούμενος μαζί με πολλούς φοιτητές για πάνω από ένα μήνα στα κρατητήρια της Ασφάλειας και στο Μεταγωγών. Όταν αφέθηκε ελεύθερος, του επέστρεψαν την τσάντα –μαζί με το τζάκετ- άψαχτη! Δεν χρειάζονταν άλλες συλλήψεις», αναφέρει.
Δύο μέρες μετά την κατάληψη και κάτω από δύσκολες συνθήκες ο Χρίστος Ζαφείρης έστειλε ανταπόκριση σε εφημερίδες και ραδιόφωνα της Ευρώπης, εξιστορώντας τα όσα συνέβησαν στο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ενώ το άρθρο για την κατάληψη δημοσιεύτηκε στην αντιστασιακή εφημερίδα «Ελεύθερη Ελλάδα» που είχε έδρα τη Ρώμη, με τίτλο «Το όραμα της ελευθερίας είναι ζωντανό στις καρδιές των νέων».
Η ανταπόκριση εκείνη περιέγραφε πώς στήθηκε η κατάληψη, πώς έληξε από τις δυνάμεις καταστολής της Χούντας και κατέληγε: «Τα άρματα του Παπαδόπουλου γκρέμισαν για μια φορά ακόμη την ελευθερία. Η ελεύθερη όμως σκέψη και το όραμα της ελευθερίας μένει ακόμη ζωντανό στις καρδιές της ελληνικής νεολαίας...».
Η κορυφαία αντιστασιακή πράξη κατά της Χούντας των Συνταγματαρχών στο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, δεν έγινε ευρέως γνωστή. Ίσως επειδή την σκίασαν τα βίαια γεγονότα και οι νεκροί του Πολυτεχνείου της Αθήνας, ίσως επειδή, για τον ίδιο ακριβώς λόγο, οι πρωταγωνιστές της επέλεξαν να κρατήσουν χαμηλούς τόνους. Οι ανεκδοτολογικές παραθέσεις τους αναθερμαίνουν τη μνήμη και κρατούν ως σήμερα, μισό αιώνα μετά, άσβεστες εκείνες τις ώρες του αγώνα για «Ψωμί-Παιδεία-Ελευθερία».
Οι φωτογραφίες παραχωρήθηκαν από τον Χρίστο Ζαφείρη και τον Τριαντάφυλλο Μηταφίδη